بر اساس برخی برآوردها، حدود ۴ میلیارد نفر در سراسر جهان از وب‌سایت‌های شبکه‌سازی اجتماعی مانند فیس‌بوک، توییتر و اینستاگرام استفاده می‌کنند. این میزان استفاده، متخصصان سلامت روان را بر آن داشته تا بررسی کنند آیا محبوبیت فراگیر رسانه‌های اجتماعی نقشی در بروز افسردگی دارد یا خیر.

پژوهش‌ها نشان می‌دهند افرادی که زمان استفاده از رسانه‌های اجتماعی را محدود می‌کنند، عموماً شادتر از کسانی هستند که این کار را نمی‌کنند. همچنین مطالعات حاکی از آن است که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند مجموعه‌ای از احساسات منفی را در کاربران ایجاد کنند که به بروز یا تشدید علائم افسردگی منجر می‌شود.

آنچه باید درباره افسردگی بالینی بدانید

افسردگی بالینی یا اختلال افسردگی اساسی، یک اختلال خلقی است که با احساس مداوم اندوه و از دست دادن علاقه نسبت به فعالیت‌هایی که فرد پیش‌تر از آن‌ها لذت می‌برد، مشخص می‌شود.

افسردگی می‌تواند خفیف یا شدید باشد و تمرکز، خواب، اشتها، تصمیم‌گیری یا انجام فعالیت‌های روزمره را برای مبتلایان دشوار سازد.

افراد دچار افسردگی ممکن است به مرگ یا خودکشی فکر کنند، احساس بی‌ارزشی داشته باشند، اضطراب را تجربه کنند یا دچار علائم جسمانی مانند خستگی یا سردرد شوند. روان‌درمانی و دارودرمانی از جمله شیوه‌های درمان افسردگی به‌شمار می‌روند. محدود کردن زمان حضور در رسانه‌های اجتماعی و اولویت دادن به ارتباطات واقعی و حضوری می‌تواند به سلامت روان کمک کند.

واقعیت‌هایی درباره رسانه‌های اجتماعی و افسردگی

• رسانه‌های اجتماعی هیچ‌گاه تا این حد محبوب نبوده‌اند؛ در حال حاضر بیش از نیمی از جمعیت جهان در این پلتفرم‌ها فعال‌اند، پلتفرم‌هایی که به‌طور پیوسته حجم بالایی از اخبار ــ اغلب منفی ــ را به کاربران ارائه می‌کنند.
• مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۸ در نشریه Lancet منتشر شد، نشان داد افرادی که دیرهنگام در شب فیس‌بوک را چک می‌کردند، بیشتر احساس افسردگی و ناخشنودی داشتند.
• مطالعه‌ای دیگر در همان سال نشان داد هرچه افراد زمان کمتری در رسانه‌های اجتماعی سپری می‌کردند، علائم افسردگی و احساس تنهایی کمتری را تجربه می‌کردند.
• همچنین مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۵ نشان داد کاربرانی که هنگام استفاده از فیس‌بوک احساس حسادت داشتند، بیشتر مستعد ابتلا به علائم افسردگی بودند.

علیت یا همبستگی؟

برخی مطالعات درباره‌ی رسانه‌های اجتماعی و سلامت روان نشان می‌دهند که میان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و افسردگی، همبستگی وجود دارد. اما تحقیقات دیگر یک گام فراتر رفته و بیان می‌کنند که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند واقعاً موجب افسردگی شوند.

یکی از مطالعات برجسته در این زمینه با عنوان «پایان ترس از جا ماندن (FOMO): کاهش استفاده از رسانه‌های اجتماعی، احساس تنهایی و افسردگی را کاهش می‌دهد» در سال ۲۰۱۸ در نشریه Journal of Social and Clinical Psychology منتشر شد.

نتایج این پژوهش نشان داد هرچه افراد کمتر از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند، احساس افسردگی و تنهایی کمتری داشتند.

این یافته نشان‌دهنده‌ی وجود رابطه‌ای میان کاهش استفاده از رسانه‌های اجتماعی و بهبود سلامت هیجانی است. به گفته‌ی پژوهشگران، این نخستین‌بار بود که یک تحقیق علمی، پیوند علی بین این متغیرها را اثبات می‌کرد.

جوردن یانگ، یکی از نویسندگان مقاله، در بیانیه‌ای گفت:
«پیش از این، تنها می‌توانستیم بگوییم که استفاده از رسانه‌های اجتماعی با پیامدهای منفی برای سلامت روان همراه است. اما اکنون می‌دانیم که این رابطه ممکن است علت و معلولی باشد.»

برای بررسی این رابطه، محققان ۱۴۳ دانشجوی دانشگاه پنسیلوانیا را به دو گروه تقسیم کردند:
یک گروه اجازه داشت بدون محدودیت از رسانه‌های اجتماعی استفاده کند، در حالی که دسترسی گروه دوم به مجموعاً ۳۰ دقیقه در روز در فیس‌بوک، اینستاگرام و اسنپ‌چت ــ به مدت سه هفته ــ محدود شد.

همه شرکت‌کنندگان از آیفون برای دسترسی به رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند و محققان داده‌های گوشی آن‌ها را برای اطمینان از رعایت محدودیت‌ها رصد کردند.

گروهی که استفاده‌ی محدودشده داشت، در پایان مطالعه شدت افسردگی و احساس تنهایی کمتری را نسبت به آغاز پژوهش گزارش کرد.

جالب آن‌که هر دو گروه ــ حتی گروه بدون محدودیت ــ کاهش اضطراب و ترس از جا ماندن (FOMO) را تجربه کردند، احتمالاً به این دلیل که مشارکت در مطالعه باعث شد آگاهی بیشتری نسبت به مدت زمان صرف‌شده در رسانه‌های اجتماعی پیدا کنند.

رسانه‌های اجتماعی کمتر، ترس از جا ماندن کمتر

هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست چرا شرکت‌کنندگانی که تنها ۳۰ دقیقه در روز در رسانه‌های اجتماعی وقت می‌گذراندند، افسردگی کمتری را تجربه کردند، اما پژوهشگران حدس می‌زنند این جوانان از تماشای محتوایی مانند تعطیلات ساحلی دوستان، پذیرش آن‌ها در مقطع کارشناسی ارشد یا عکس‌های خانوادگی شاد آن‌ها، مصون مانده‌اند؛ محتوایی که ممکن است احساس ناکافی بودن را در افراد برانگیزد.

تماشای پست‌ها و عکس‌های کسانی که ظاهراً زندگی «بی‌نقصی» دارند، می‌تواند این حس را در کاربران ایجاد کند که به پای دیگران نمی‌رسند.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۵ در دانشگاه میزوری نشان داد کاربران دائمی فیس‌بوک بیشتر در معرض ابتلا به افسردگی هستند، به‌ویژه اگر هنگام استفاده از این شبکه، احساس حسادت را تجربه کنند.

رسانه‌های اجتماعی می‌توانند موجب شکل‌گیری ترس از جا ماندن (FOMO) نیز شوند. برای نمونه، اگر فردی دعوت‌نامه‌ای برای سفر دوستانه به ساحل دریافت کرده اما نتوانسته برود، یا بدتر از آن، اصلاً دعوت نشده باشد، دیدن عکس‌های آن جمع دوستانه ممکن است او را دل‌شکسته یا طردشده احساس کند و در روابط دوستانه یا عزت‌نفس خود تردید ایجاد کند.

حتی مراجعه به صفحه شبکه اجتماعی یک شریک عاطفی سابق و دیدن عکس‌های او در حال صرف شام با یک فرد جدید می‌تواند FOMO ایجاد کند؛ فرد ممکن است با خود فکر کند چرا شریک سابقش هرگز او را به رستوران‌های گران‌قیمت نبرده یا برایش هدیه‌های خاص نخریده است.

در نهایت، محدود کردن زمان صرف‌شده در رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به کاهش مقایسه‌ی خود با دیگران بینجامد، و همین کاهش مقایسه ممکن است از شکل‌گیری افکار منفی نسبت به خود و بروز علائمی که به افسردگی منجر می‌شوند، جلوگیری کند.

چرا جوانان در معرض خطر بیشتری هستند؟

پیش از ظهور اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، کودکان عمدتاً تنها با زورگویی‌هایی مواجه بودند که در محیط مدرسه رخ می‌داد. اما رسانه‌های اجتماعی شیوه‌ای تازه و گسترده برای آزار و اذیت قربانیان در اختیار زورگوها قرار داده‌اند.

تنها با یک کلیک، زورگوها می‌توانند ویدیویی از تحقیر، ضرب و شتم یا تمسخر قربانی خود را منتشر کنند. افراد می‌توانند به صفحه‌ی اجتماعی همکلاسی خود هجوم ببرند، نظرات منفی بگذارند یا اطلاعات نادرست را در مورد او منتشر کنند. در برخی موارد، قربانیان چنین زورگویی‌هایی دست به خودکشی زده‌اند.

با اینکه بسیاری از مدارس دارای سیاست‌های ضد زورگویی و قوانین مشخصی برای رفتارهای آنلاین دانش‌آموزان هستند، اما همچنان نظارت بر آزار و اذیت در فضای مجازی برای والدین و معلمان کار دشواری است.

آنچه وضعیت را وخیم‌تر می‌سازد این است که بسیاری از قربانیان زورگویی از ترس تشدید آزار، حاضر نیستند موضوع را با والدین، معلمان یا مسئولان مدرسه در میان بگذارند. این ترس می‌تواند کودک را بیش از پیش منزوی کرده و او را از دریافت حمایت عاطفی لازم برای مقابله با شرایط سمی و ناپایدار باز دارد.

اخبار بد و «دوم‌اسکرولینگ» (Doomscrolling)

از هر پنج آمریکایی، یک نفر اکنون اخبار خود را از رسانه‌های اجتماعی دریافت می‌کند — این نسبت از کسانی که از منابع چاپی سنتی استفاده می‌کنند بیشتر است.

برای کاربران پرمصرف رسانه‌های اجتماعی ــ افرادی که روزانه چندین بار یا چندین ساعت وارد این پلتفرم‌ها می‌شوند ــ این به معنای قرار گرفتن مکرر در معرض اخبار، از جمله اخبار بد است. تیترهایی درباره بلایای طبیعی، حملات تروریستی، بحران‌های سیاسی و مرگ چهره‌های مشهور، اغلب در صدر ترندهای رسانه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند.

پیش از ظهور رسانه‌های اجتماعی و اینترنت، میزان مواجهه‌ی افراد با اخبار بد محدود بود. مردم معمولاً اخبار را از طریق برنامه‌های خبری تلویزیونی در زمان‌های مشخص یا روزنامه‌ها دریافت می‌کردند.

امروزه، عادت به مرور مداوم اخبار منفی در رسانه‌های اجتماعی یا سایر پلتفرم‌های آنلاین، با اصطلاح «دوم‌اسکرولینگ» شناخته می‌شود؛ عادتی که می‌تواند تأثیر منفی جدی بر سلامت روان داشته باشد و به بروز یا تشدید علائم اضطراب و افسردگی منجر شود.

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۸ در نشریه Lancet Psychiatry با بررسی ۹۱٬۰۰۵ نفر انجام شد، نشان داد افرادی که پیش از خواب وارد فیس‌بوک می‌شدند، ۶٪ بیشتر در معرض ابتلا به اختلال افسردگی اساسی قرار داشتند و سطح رضایت آن‌ها از زندگی ۹٪ کمتر از کسانی بود که به بهداشت خواب خود اهمیت می‌دادند.

روان‌شناس «آملیا آلداو» در مصاحبه‌ای با NPR بیان کرد که دوم‌اسکرولینگ افراد را وارد یک «چرخه‌ی معیوب منفی‌نگری» می‌کند. او گفت:
«ذهن ما به‌گونه‌ای طراحی شده که دائماً به‌دنبال تهدید بگردد. هرچه بیشتر اسکرول می‌کنیم، خطرات بیشتری پیدا می‌کنیم، بیشتر در آن‌ها غرق می‌شویم و اضطراب‌مان بیشتر می‌شود.»

در نتیجه، دنیا به‌نظر تیره و تار می‌رسد و افرادی که به این عادت دچارند، احساس ناامیدی فزاینده‌ای را تجربه می‌کنند.

استفاده ایمن از رسانه‌های اجتماعی

استفاده از رسانه‌های اجتماعی با خطراتی برای سلامت روان همراه است، اما این به آن معنا نیست که باید به‌طور کامل از آن‌ها اجتناب کرد. کارشناسان توصیه می‌کنند که این پلتفرم‌ها به‌صورت متعادل و هوشیارانه استفاده شوند.

برای مدیریت زمان خود در رسانه‌های اجتماعی، می‌توانید هنگام استفاده از این پلتفرم‌ها یک تایمر تنظیم کنید یا اپلیکیشنی روی گوشی یا رایانه خود نصب نمایید که مدت‌زمان حضور شما در این سایت‌ها را پایش می‌کند.

بدون استفاده از تایمر یا ابزارهای کنترل زمان، بسیار آسان است که ساعت‌ها در رسانه‌های اجتماعی غرق شوید بدون آنکه متوجه گذر زمان شوید. برای کاهش زمان صرف‌شده در فضای مجازی، می‌توانید فعالیت‌های واقعی و غیرمجازی در دنیای اطراف خود برنامه‌ریزی کنید تا توجهتان را به لحظه حال معطوف کنید.

کتاب بخوانید، فیلم تماشا کنید، پیاده‌روی بروید، بازی کنید، نان بپزید یا با دوستی تماس تلفنی بگیرید. برای لذت بردن از زندگی واقعی و آفلاین، زمان اختصاص دهید.